Wegen naar vrede
De Sociale Leer van de Kerk over politieke en gewapende conflicten

Wegen naar vrede
Jan Maasen is medewerker Diaconie en Missiesecretaris Bisdom Rotterdam

Het bevorderen van de vrede in de wereld is een belangrijk onderdeel van de zending van de kerk. Het Compendium van de Sociale Leer van de Kerk wijdt een apart hoofdstuk aan vragen van oorlog en vrede (par. 488-520), terwijl andere hoofdstukken op aspecten daarvan ingaan.

Vrede als doel is helder, maar de maatschappelijke en politieke omstandigheden veranderen voortdurend. Die vragen telkens om nieuwe analyses en morele beoordelingen. In de afgelopen decennia is de wereld er niet vreedzamer op geworden.

Record aantal vluchtelingen door geweld
Een recent rapport van de United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR) constateerde, dat in 2015 een recordaantal van 65,3 miljoen mensen op de vlucht was als gevolg van conflict en vervolging, ruim 40 miljoen in het eigen land en 25 miljoen daarbuiten. De stijging van het aantal ontheemden in de afgelopen vijf jaar heeft verschillende oorzaken: conflicten duren langer (zie b.v. Afghanistan en Somalië), het aantal conflicten neemt toe (denk aan Syrië en Irak, Zuid-Soedan, Jemen, Burundi, Oekraïne en de Centraal Afrikaanse Republiek) en er worden er minder opgelost. Opvallend in dit rijtje is, dat er nauwelijks sprake is van een klassieke oorlog. Haast nergens gaat het om een gewapend conflict tussen twee of meer staten. Bijna overal zie je een strijd tussen een staat en een of meerdere groeperingen, die het gezag van die staat betwisten. De betreffende overheid kan wel militaire hulp krijgen van andere staten en de opstandige groeperingen worden op de achtergrond soms geholpen door bevriende regiemes. Voor de slachtoffers maakt het niet uit, of je door de hond (oorlog) of de kat (gewapend conflict) gebeten wordt, maar voor de aanpak daarvan en het denken erover wel.

Bundel over vredesvraagstukken
In het voorjaar van 2016 heeft het Centrum voor de Sociale Leer van de Kerk een bundel uitgegeven over het katholieke denken over vredesvraagstukken. De bundel bevat zeven artikelen, die Fred van Iersel recent of al wat langer geleden heeft geschreven, en die soms ook elders zijn gepubliceerd. Van Iersel houdt zich meer dan dertig jaar bezig met de morele reflectie op vredesvragen, momenteel onder meer als hoogleraar geestelijke verzorging bij de krijgsmacht.
De titel ‘Wegen naar vrede’ dekt ten dele de lading. De ondertitel ‘De Sociale Leer van de Kerk over politieke en gewapende conflicten’ geeft de inhoud nauwkeuriger weer. Je moet als lezer enig geduld en doorzettingsvermogen hebben. Dat heeft te maken met het karakter van deze bundel. De artikelen zijn voor andere gelegenheden geschreven en niet om het katholieke denken over conflicten en vredesvragen systematisch uiteen te zetten. Al lezende leer je het een en ander en zie je de katholieke sociale leer op een deelterrein in actie.

Religie, conflict en vredespolitiek
In het eerste artikel ‘Religie en conflict’ ontleedt Van Iersel de relatie tussen beide verschijnselen. Hij verzet zich tegen opvattingen, dat alle religies in beginsel vreedzaam zijn of juist omgekeerd, dat religies wel moeten leiden tot geweld. Aan de hand van zes aspecten van conflicten brengt hij de hoofdproblemen in de relaties tussen conflict en religie in kaart. Daarbij gaat hij vooral in op de rol van religie bij het legitimeren van conflicten en komt hij ook te spreken over het conflictpotentieel tussen religies. Hij constateert, dat de katholieke kerk na september 2001 nog meer dan voorheen de nadruk is gaan leggen op de betekenis van de mensenrechten.
De tweede bijdrage belicht een vredesencycliek van paus Benedictus XV, ‘Pacem Dei Munus Pulcherrimum’ uit 1920. In de Eerste Wereldoorlog was het Vaticaan politiek buitenspel komen te staan en werd na afloop ook niet betrokken bij de oprichting van de Volkenbond. Met deze brief wilde de paus weer het initiatief nemen en een vredessysteem voorschrijven. Want de kerk is onmisbaar in het vredesproces omdat ze daarin liefde tot de vijand en verzoening inbrengt.

Veiligheid en legitimatie van vredesoperaties
Het thema veiligheid komt ter sprake in het derde artikel ‘Leven onder bedreiging’. Daarin schetst Van Iersel drie benaderingen van vrede in de Sociale Leer van de kerk: vrede door gerechtigheid, vrede door verzoening en vrede door veiligheid. Wat het laatste betreft, staten hebben het recht zich te verdedigen, ook tegen terreur. Maar de inzet van geweld is niet onbeperkt. De verdediging is gebonden aan criteria zoals proportionaliteit, rechtmatigheid en noodzaak als laatste redmiddel. Eerst moeten andere middelen zijn beproefd.
De vraag ‘Kunnen vredesoperaties worden gelegitimeerd vanuit de katholieke sociale leer?’ staat centraal staat in de vierde bijdrage. Het bestaansrecht en de inzet van de krijgsmacht berusten volgens Van Iersel op de morele paradox, dat voor het bestrijden van illegaal en moreel onjuist geweld of onrecht soms juist militair geweld noodzakelijk is. In tien stappen beantwoordt hij dan de vraag bevestigend, maar met de nodige mitsen en maren. Als laatste redmiddel is geweld aanvaardbaar, maar in haar kern kan de katholieke sociale leer over oorlog en vrede het beste getypeerd worden als prudent pacifisme.

Ethische vragen rond oorlog en terreur
De morele reflectie ten aanzien van de juistheid en noodzaak van oorlog staat centraal in de vijfde bijdrage. Van Iersel maakt duidelijk, dat geweldloze conflictoplossing en conflictpreventie de voorkeur hebben, maar dat geweld als laatste redmiddel binnen stringente voorwaarden verdedigbaar is. Het nut van deze traditie neemt evenwel af, nu het steeds minder gaat om klassieke oorlogen tussen staten.
Het zesde artikel gaat over de oorzaken van religieuze terreur en een mogelijke aanpak ervan.
Van Iersel maakt daarbij gebruik van de Machtsafstand Reductie Theorie van Mulder.

Barmhartigheid, gerechtigheid en veiligheid
In het slotartikel buigt hij zich over de vraag of een barmhartige overheid kan bestaan, een actuele vraag in deze tijd van grote vluchtelingenstromen. Barmhartigheid is geen uitzondering op de gerechtigheid, aldus Van Iersel. Ook gerechtigheid komt uit de liefde voort. Het vereist prudentie om veiligheid, gerechtigheid en barmhartigheid in een evenwichtige balans vorm te geven.
‘Wegen naar vrede’ geeft geen routekaart naar vrede of methodische aanwijzingen voor vredesactivisten. Wel geeft het een leerzaam inkijkje in de morele reflectie op actuele vragen van oorlog en vrede en het katholieke denken daarover.

Fred van Iersel, Wegen naar vrede. De Sociale Leer van de Kerk over politieke en gewapende conflicten, Centrum Sociale Leer van de Kerk, Vogelenzang, 2016, Bestellen via e-mail: info@cslk.nl. De prijs is € 9,95; de verzendkosten zijn € 2,92.

Meld hier eventuele onvolkomenheden