Roomsch socioloog – sociale bisschop
Joannes Aengenent als ideoloog en bestuurder van de katholieke sociale beweging 1873-1935

Joannes Aengenent, roomsch socioloog en sociale bisschop
Hub Crijns is bestuurder Landelijk Katholiek Diaconaal Beraad

Erik Sengers (1971) gaat in dit theologische proefschrift in op leven en werken van Jan Aengenent, die door zijn rol als docent en bestuurder, later bisschop de Nederlandse ontwikkelaar wordt van de neo-thomisctische filosofie, een roomsche sociologie en een geactualiseerd katholiek sociaal denken.

Joannes Aengenet is in 1873 geboren in Rotterdam in een eenvoudig milieu. Hij volgt de priesteropleiding in het bisdom Haarlem (toen inclusief het Bisdom Rotterdam en de Zeeuwse eilanden) en wordt priester gewijd in 1896. Na een jaar als kapelaan in Roelofsarendsveen en een jaar assistentschap in Langeraar wordt hij in 1898 benoemd tot hoogleraar op het grootseminarie in Warmond. Bij wordt vanuit die plek bestuurder in de belangrijkste katholieke organisaties en oefent vanuit zijn kennis en ontwikkeling van het neo-thomisme een grote invloed uit. Hij brengt de roomsche sociologie tot volle ontwikkeling. Na 25 jaar wordt hij in 1928 bisschop van Haarlem en zet hij zijn invloed op de katholieke sociale beweging voort. Daarnaast stimuleert hij het religieuze leven, de Maria devotie en hervormt het jeugdwerk. In de jaren dertig veroordeelt hij het nationaal-socialime. Bij zijn overlijden in 1939 laat hij een uitgewerkte neo-thomisctische filosofie, een geactualiseerd katholiek sociaal denken, katholieke organisatorische opbouw en vernieuwing na.

Jeugdjaren en jaren als docent
Het boek van Erik Sengers begint met de jeugdjaren en opleiding van Jan Aengenent. Hij wordt in een arbeidersgezin geboren in Rotterdam en groeit op in Delft. Na de lagere school ging hij naar het kleinseminarie Hageveld in Voorhout en daarna naar het grootseminarie in Warmond. In het eerste hoofdstuk leren we de relatie met zijn familie kennen, die een leven lang heeft onderhouden.
Het tweede hoofdstuk gaat over zijn periode als docent, eerst op Hageveld en daarna op Warmond. Warmond was in die tijd een vooraanstaand opleidingsinstituut, dat daardoor ook de aandacht trok van mensen die de zuiverheid van de katholieke leer en de verkondiging daarvan wilden bewaren. Deze zogenaamde modernistenstrijd woedde vooral in het bisdom Haarlem, maar Aengenent kwam er relatief ongeschonden uit. Mede vanwege zijn bestuurlijke rol in de Katholieke Aktie en een groot aantal maatschappelijke organisaties. Door die talrijke bestuurderspetten kreeg hij ook een aanzienlijke publicitaire rol.

Aengenent als kaholiek denker en bestuurder
Erik Sengers heeft in de thematische hoofdstukken aandacht voor Aengenent in zijn rol als denker en bestuurder. Het derde hoofdstuk beschrijft hoe de sociologie naar Warmond en in de portefeuille van Aengenent komt. Op grond van de normatieve neo-thomistische filosofie werkt hij een katholieke of roomsche sociologie uit, die hij via zijn vele bestuurdersrollen telkens actualiseert.
Zo lezen we in hoofdstuk vier en vijf over de talrijke economische vraagstukken. Aengenent was krachtig geïnvolveerd in de arbeidersbeweging en speelde samen met Aalberse een belangrijke rol in de kwestie van de organisatie van de arbeiders: als vakorganisatie of als standsorganisatie. In 1916 blijken de bisschoppen een overduidelijke voorkeur te hebben voor katholieke standsorganisaties die via de vijf diocesen worden georganiseerd. We lezen dat het Aengenent om meer ging dan de juiste juridische of organisatorische inkadering. Hij wilde richting geven aan de werkzaamheid van katholieken in de samenleving. Daarom werkte hij stevig aan een visie op arbeid en op economie.
De zogenoemde vrouwenkwestie was een andere manier om via actualiteit het sociale denken te ontwikkelen. Aengenent geeft doorslaggevende bouwstenen in het publieke debat: wat is de rol van vrouwen in het arbeidsproces, in maatschappij en politiek, en ten opzichte van de werkende man en het gezin?
Sengers gaat in hoofdstuk zeven in op de visie van Aengenent rond psychologie en met name de psychoanalyse. Het neo-thomistische mensbeeld van Aengenent blijkt een sterke bron te zijn om krachtig te protesteren tegen de individualisering, die door moderne filosofische en psychologische stromingen bevorderd werd binnen het opkomende kapitalisme.
Aengenent heeft de Eerste Wereldoorlog actief meegemaakt met alle roerige gevolgen daarna. In hoofdstuk acht lezen we over zijn inzet voor vredeskwesties. De ondergang van het christelijke avondland was voor Aengenent een bewijs dat de westerse cultuur door kapitalisme en individualisme, en het aan de kant schuiven van God en kerk, op de verkeerde weg was. Voor hem was dat een reden des te krachtiger zijn katholiek-sociaal program in woord en daad te verkondigen.

Bisschop van Haarlem
Het laatste deel van het boek is besteed aan de periode als bisschop. Het opent biografisch, met aandacht voor zijn wijding en een schets van het dagelijks leven als bisschop. In hoofdstuk tien leren we het beleid van bisschop Aengenent kennen. We lezen over de organisatie van de jeugdbewegingen (De Graal), sociale organisaties en de pers. Ook is er aandacht voor de eigen koers binnen de Nederlandse kerkprovincie. Bisschop Aengenent stimuleert sterk de opleiding en wetenschap in zijn bisdom sterk. HIj speelt binnen het episcopaat een leidende rol in het protest tegen het opkomende nationaalsocialisme. Aengenent bevordert het religieuze leven in zijn bisdom, bouwt nieuwe kerken aan de orde, en vernieuwt de Liturgische Beweging. Hoofdstuk elf geeft tenslotte een beschrijving van zijn ziekte en overlijden, en de afwikkeling van zijn erfenis.

Terugblik op het leven van Jan Aengenent
Hoofdstuk twaalf evalueert de persoon en positie van Aengenent. Hij was sterk overtuigd van de waarheid van de leer zoals die door de katholieke kerk verkondigd werd. Vanuit deze positie was hij een sterk verdediger van de katholieke eenheid in de sociale organisaties. Zo ontstond politieke en sociale machtsvorming, waardoor het gewenste sociale programma gerealiseerd kon worden. Aengenent zag verkondiging en eenheid niet als een doel op zichzelf, maar als een middel om de sociale kwesties van zijn tijd op te lossen. Ook kon hij vanuit die leer een alternatief bieden voor de concurrerende ideologieën van zijn tijd. Om die reden dienden de gelovige mannen én vrouwen diepgaand de katholieke sociale leer te kennen, zodat ze zelf, op hun eigen plek, ten dienste van de hele samenleving, een heilzame werking konden uitoefenen. Met dit programma gaf Aengenent ideologisch en bestuurlijk vorm aan het Nederlands katholicisme in de eerste helft van de twintigste eeuw. Erik Sengers is er in geslaagd om een stevige inhoudelijke biografie te schrijven over een sociale denker, bestuurder en bisschop.

Erik Sengers, ‘Roomsch socioloog – sociale bisschop, Joannes Aengenent als ideoloog en bestuurder van de katholieke sociale beweging 1873-1935’, Uitgeverij Verloren, 2016, 292 pgs, ISBN 978 90 8704 574 6, prijs €29,00.

Meld hier eventuele onvolkomenheden