Diaconaat en ouderen
Over de diaconale roeping van de kerk in de context van vergrijzing

Diaconaat en ouderen Boekbespreking
Diaken Nico Smit

Hans de Waal promoveerde in december 2021 met het boek ‘Over de diaconale roeping van de kerk in de context van vergrijzing’. De Waal gebruikt als definitie van diaconaat “de inzet van en vanuit kerken ter bestrijding van materiële en sociale noden”. Dit boek gaat over de praktijk en over de doordenking ervan.

De reden voor dit onderzoek vormt de vergrijzing met problemen als bezuiniging op de zorg, de verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd, de nadruk op zelfredzaamheid en op de mantelzorg en het toenemende isolement van ouderen. Diaconaat hoort fundamenteel bij de kerk en ook hier is sprake van vergrijzing. Uit eerdere studies blijkt dat diaconaat vaak bestaat uit bezoekwerk, en dat onttrekt zich aan de waarneming door de overheid en de zorginstellingen. De Waal wil ontwikkeling van een adequaat diaconaat ondersteunen.

Diaconaal onderzoek
Hoewel De Waal zegt dat er weinig onderzoek is gedaan naar diaconie in Nederland, haalt hij wel regelmatig de publicaties aan van of met Hub Crijns. Vele anderen worden geciteerd: Gerben Heitink, Andries Baart, Erik Borgman, Herman Noordegraaf, e.a.. Ofschoon de schrijver zich beperkt tot het diaconaat binnen de PKN, haalt hij ook de studies aan van John Collins, Annie Hentschel, Bart Koet, Eric Sengers en Jozef Wissink. Er zijn drie betekenisvelden: als organisatievorm, als geloofsovertuiging en als praktische activiteit. Opvallend vond ik zijn herhaalde melding, dat diakenen ook geroepen zijn tot de Dienst aan de Tafel van de Heer, o.a. bij het mede voorbereiden van de voorbede. Zo wordt tevens gesproken over “de diaken met zijn verbindingen naar de inspiratiebron van de diakonia uit het Nieuwe Testament en over de diaken als kerkelijk ambtsdrager met verantwoordelijkheden in liturgie en kerkelijk bestuur”. De Waal stelt dat de oorsprong van het specifieke diaconaat gevonden wordt in de Reformatie. Pas ten tijde van de Reformatie wordt de titel ‘diaken’ uit het Nieuwe Testament naar voren gehaald om er de specifieke armverzorgers mee te karakteriseren. Vanaf die tijd dateert de publieke en bevoorrechte (gereformeerde) kerk in de Republiek.

De Waal stelt vast dat de kerkorde een structurele inbedding in de gemeente waarborgt. Diaconaat start daarbij onderaan in de gemeente en is verbonden met bovengemeentelijke instellingen en activiteiten. Reeds vanwege de aanwezigheid van de diaconale roeping is iedere kerkelijk gemeente een diaconale gemeente. Dat is buitengewoon idealistisch en duidt ook op een weerbarstige praktijk.

Kerken en vergrijzing
De door De Waal onderzochte periode gaat van 2006 tot 2016. In die jaren is beleid lang niet altijd geformuleerd, maar soms lees ik pareltjes: “Het gaat bij diaconaat om de waardigheid van de mens als beelddrager van God.” Wel is diaconaat veelal gericht op de eigen gemeente en sporadisch op diaconie-ver weg. Anders gezegd: diaconaat is nogal binnenkerkelijk. Eén gemeente spreekt over het probleem van de ontgroening, lees: steeds minder jongeren. In toenemende mate gaat de aandacht uit naar de ouderenzorg. Twee beschreven casussen (Utrecht en Gouda) onderstrepen dat.

De Waal bespreekt o.a. de landelijke organisatie Kerk in Actie waarbij erop wordt aangedrongen dat de lokale diaconie goede contacten onderhoudt met het lokaal bestuur en met zorginstellingen. Ook tekent Kerk in Actie aan dat grijs meer is dan een kleur en dat ontmoeting een kernbegrip is. Diverse pogingen om projecten van de grond te tillen mislukken, o.a. door gebrek aan geld en belangstelling. Na “grijs is meer dan een kleur” zijn er geen nieuwe initiatieven meer genomen, wel waren er enkele pilotprojecten, o.a. rond de Wet op Maatschappelijke Ondersteuning (WMO). Ook hier was presentie een kernbegrip.

In 2011 verscheen de nota ‘De hartslag van het leven’ over diaconie; deze ging niet over vergrijzing. Men wilde terug naar de basis: de kerk is een diaconale kerk. Er was (en is?) te weinig aandacht voor de krimpende kerk. Daarna verscheen de nota ‘Dichtbij het hart’, maar ook hier geen verwijzing naar vergrijzing en ouderen, zoals meestal. De Waal komt tot de conclusie dat de betekenis van het proces van vergrijzing voor kerk, diaconaat en samenleving in enkele documenten wordt onderkend, maar in andere schittert door afwezigheid. Meer erkenning is noodzakelijk.

Omgang met ouderen
Evident zijn de bemerkingen dat ouderen geen coherente groep vormen, dat neerbuigendheid naar deze groep onjuist is, dat we met z’n allen steeds ouder worden en dat de ouderen een steeds grotere groep vormen. Er is sprake van een grote variëteit in de groep ouderen waardoor het onmogelijk en ook onwenselijk is om ze als doelgroep in zijn totaliteit te noemen. Ook is waar dat ouder worden gepaard gaat met steeds hogere kosten en een steeds groter beroep op mantelzorg. Prikkelend is de opmerking dat “ouder worden een ziekte is”, omdat die pas uitnodigt tot onderzoek. In de kerken is sprake van een relatieve oververtegenwoordiging van ouderen, die ook een groter geefgedrag vertonen dan jongeren, waarmee een financieel probleem steeds groter wordt. Overigens is er slechts incidenteel sprake van financiële hulp.

De Waal maakt een goed overzicht van negen aandachtspunten, die samengevat gaan over omzien naar elkaar. Hij houdt een warm pleidooi voor diaconale attitudes in de volle breedte van pastoraat, liturgie, verkondiging, presentie, bezinning en communicatie. Hierbij is een stimulans door een bovenlokale, theologische ondersteuning belangrijk. De ouder wordende mens krijgt kansen geboden: op het terrein van acceptatie, van waardering voor vrijwilligerswerk en van een sterkere focus op de kern van kerk-zijn.

Enkele aanbevelingen
Enkele aanbevelingen zijn: leeftijdsopbouw in beeld brengen; analyseren en waarderen van de omgang met ouderen (door beroepskrachten); zichzelf kenbaar maken in de maatschappij; diaconie door ouderen kan waardevol zijn; ondersteuning door bovenlokale organisatie continueren en uitbouwen; waarborgen van het ambt en de functie van diaken.

Het boek eindigt met een onderzoeksvraag: hoe ziet adequate diaconale actie m.b.t. ouderen er uit in de diaconieën en kerkelijke organisaties en ook in de bovenkerkelijke organisaties?

Hans de Waal schreef een gedegen overzicht van de stand van zaken m.b.t. diaconie, vooral in protestantse gelederen. Het ging voornamelijk over hoogkerkelijken, niet over allochtone ouderen, nauwelijks over de christelijke oecumene en niet over de relaties met verzorgings- of verpleeghuizen. Dat maakt van zijn boek een naar binnen gerichte kijk op diaconie. Dat is niet per sé slecht, maar naar mijn mening wat eenzijdig.

Illustratie: Omslag Diaconaat en ouderen

Meld hier eventuele onvolkomenheden