Werken van Barmhartigheid
Heiligen, Bijbelse lijnen, Augustinus, Meditaties

Werken van Barmhartigheid
Hub Crijns is directeur van landelijk bureau DISK

De zeven werken van barmhartigheid zijn al bekend in het Oude Testament. Ook de evangeliën noemen de werken, niet in het minst Matteüs in hoofdstuk 25. Sinds de Middeleeuwen zijn ze een bron van inspiratie en praktisch doen. Voor christenen zijn ze een handreiking voor een liefdevolle samenleving. De Meester van Alkmaar beeldt in zijn serie van de Werken van barmhartigheid telkens Jezus af in de groep mensen, die om hulp vraagt in het betreffende werk.

Een feestelijk boek
In Culemborg vierde de Heilige Barbarakerk op 4 december 2011 het 125-jarig jubileum. De kerk kent een serie van veertien gebrandschilderde ramen, die aan de linkerzijde in de kerk de zeven geestelijke werken van barmhartigheid uitbeelden en aan de rechterzijde de zeven lichamelijke. De serie lichamelijke Werken van barmhartigheid is het onderwerp geworden van het boek, dat het pastorale team van de parochie heeft samengesteld. De heiligen op de kerkramen, de werken van barmhartigheid, bijbelse lijnen, Augustinus zijn de bronnen voor dit boek.

Zeven werken van barmhartigheid
De materiële werken van barmhartigheid zijn sinds het midden van de jaren negentig steeds belangrijker geworden in het diaconale werk van de kerken. Het zijn: de hongerigen spijzen, de dorstigen laven, de naakten kleden, de vreemdelingen herbergen, de ziekern bezoeken, de gevangenen bezoeken, en de doden begraven. Ze herinneren ons aan een belangrijke christelijke opdracht: “Alles wat jullie gedaan hebben voor een van de onaanzienlijken van mijn broeders of zusters, fat hebben jullie voor mij gedaan” (Matteüs 25,40). De werken zijn een concrete opdracht en tegelijk een bron van christelijke inspiratie, ook voor niet-gelovigen.
In het boekje zijn de gebrandschilderde ramen van de Barbarakerk afgebeeld in kleur. De foto’s openen elk hoofdstuk van het betreffende werk van barmhartigheid. Ieder werk wordt vervolgens afgebeeld aan de hand van een heilige, die het betreffende werk doet. Wie is het en welke verhalen horen bij die mens? Daarna komen Bijbelse lijnen rond het betreffende werk van barmhartigheid in beeld. Telkens eerst vanuit het Oude Testament en daarna vanuit het Nieuwe Testament. Dan komt kerkvader Augustinus aan het woord. Augustinus is een van de belangrijkste kerkvaders van de Kerk in het Westen. Hij wordt in zijn geschriften bevraagd over hetgeen hij zegt rond het betreffende werk van barmhartigheid. Elk hoofdstuk wordt afgesloten met een meditatie. Sommige teksten komen meer keer voor in het boek, opdat elk hoofdstuk in zijn geheel zonder verwijzingen gelezen kan worden. Het boekje opent met een hoofdstuk over de bijbelse lijnen rond barmhartigheid.

Bijbelse lijnen rond barmhartigheid
In het eerste hoofdstuk over de bijbelse lijnen van barmhartigheid en de zeven werken van barmhartigheid blijkt dat deze parochiepastores studeren en lezen. Jammer is dat de bronnen niet altijd actueel zijn. Zo is het boekje van Th. Vriezen, Hoofdlijnen der theologie van het Oude Testament uit 1987 een aardige gids, maar sindsdien is er toch wel wat meer verschenen. Zoals het handboek diaconiewetenschap Barmhartigheid en gerechtigheid uit 2005 of het tweede deel Diaconie in beweging uit 2012. In beide boeken is de oogst van de recente exegetische studies rond barmhartigheid en gerechtigheid weergegeven en het niet gebruiken daarvan is een gemiste kans.
Nu doen we het met de wijsheid dat er meer bijbelse woorden zijn voor barmhartigheid, zoals rachum (over de verbondenheid tussen moeder en kind) of chéséd (over de liefde van God, de gebade van God, de gemeenschap met God). Die liefde die van God uitgaat voor de mens is kenmerk van het Verbond dat God met de mens is aangegaan en is zo basis voor de gemeenschap. God belooft het volk Israël te verdedigen, aan te voeren, te leiden, te beschermen en te zegenen. Het volk belooft zich te houden aan de wetten en regels van God, die gaan over het goede samenleven. Zo wordt chéséd ook synoniem voor trouw, loyaal, genade.
God wordt niet moe lief te hebben, maar de mensen wel. God heeft geen moeite in het leiden van zijn volk, maar het volk wel: het onderhouden van de wetten en regels worden meer dan eens vergeten. Verschillen tussen rijk en arm ontstaan, afgoden worden aanbeden, zonder begaan. God stuurt profeten om het volk te onderwijzen en in barre tijden stelt hij het op de proef. Die strijd om het Verbond en de ervaring die telkens doorklinkt dat God trouw is aan zijn beloften, is de rode geloofsdraad van de Bijbel. Wie meer wil lezen over barmhartigheid en gerechtigheid en de lijsten daarvan kan terecht bij de bijdrage van Lútzen Miedema in Barmhartigheid en gerechtigheid, 2006-2, pag. 379-387 en de bijdrage in Diaconie in beweging 2012, pag. 21-68.
In de bespreking van het Nieuwe Testament wordt vooral ingegaan op de parabel van de barmhartige Samaritaan van Lucas 10, 30-37 en het Laatste Oordeel van Matteüs 25. In de parabel van de barmhartige Samaritaan gaat het om een vreemde die buitensporig gul barmhartig is. Jezus benadrukt die extra gulheid, zoals ook Gods liefde altijd buitensporig is. De tekst van Matteüs is bekend: door de werken van barmhartigheid te beoefenen als liefde voor de medemens is de liefde tot God zichtbaar geworden. Naastenliefde doen gebeurt niet uit berekening, maar uit ervaren van de barmhartigheid van God zelf. Zo ontstaat navolging hier en nu. De uitleg volgt het evangelisch-luthers bijbel commentaar van U. Luz uit 1997, herzien in 2007. Bij de lijst van zes werken, die Matteüs noemt, wordt het zevende werk van doden begraven betrokken. Dat werk is te vinden in het boek Tobit. Verwezen wordt naar de christenvervolgingen in de eerste eeuwen, waarin het werk ook voorzien was van bijzondere risico’s. Tenslotte geven de auteurs aan dat volgens hen de minste broeder of zuster iemand is van het Joodse volk, de volgelingen van Jezus, de christelijke gemeente, maar ook de mensen die buiten de kerk van Christus leven. Het is jammer dat de auteurs de kentering missen, die Matteüs 25 ten aanzien van alle volkeren van de wereld maakt noch gebruik maken van de recente inzichten die door de exegeet John Collins verbonden zijn aan het woord diakonos. De bemiddelende dimensie tussen het diakoniseren van de Heer en de wereld komt zo niet in beeld (zie Jozef Wissink in Diaconie in beweging, 2012, pag. 97-112).

Werken van barmhartigheid in het christendom
De auteurs geven aan dat de werken van barmhartigheid in het hele christendom terug te vinden zijn. Van de kerkvaders gebruiken ze de teksten van Augustinus, bisschop van Hippo (354-430), die barmhartigheid onlosmakelijk verbindt met de kerk als lichaam van Christus. Augustinus legt de nadruk op de vergevende, genezende en verlossende aspecten van barmhartigheid.
De Middeleeuwse Theoloog Thomas van Aquino (1224-1274) heeft barmhartigheid vooral uitgewerkt als deugd. Van hem is de uitspraak ‘Rechtvaardigheid zonder barmhartigheid is wreed, barmhartigheid zonder rechtvaardigheid is de moeder van ontwrichting’. Volgens Thomas is deugd de kern van het goede handelen. Leven vanuit deugden betekent dat je het goede handelen niet laat bepalen door een moraal die stoelt op wetten en plichten (van buiten aangereikt of aangeleerd), maar op wat je jezelf eigen maakt (van binnen verwerkt en doordacht). Dat betekent dat je kunt leren om goed te handelen door een goede houding te leren. Een deugd heeft een doel en het einddoel is gelegen in de zalige aanschouwing van God van aangezicht tot aangezicht. Het ware geluk en het goede bevat immers al het goede. Binnen Gods aangezicht zijn alle menselijke doelen goed, maar ook voorlopig. Thomas vindt daarom dat de deugden geloof, hoop en liefde grotere deugden zijn dan de andere en noemt hen de theologische deugden. Zij geven immers de meeste kennis over God en hoe we in ons leven tot God kunnen komen. Voor Thomas is verder de civitas Dei, de stad van God, de omgeving voor een gelukkig leven. De door God geschapen mensheid is geroepen tot geloof, hoop en liefde om zo uiteindelijke tot gemeenschap met God te komen. En in deze context spelen de werken van barmhartigheid zich volgens Thomas zich af.

Vraag van de rechtvaardiging
Een belangrijke theologische vraag voor mensen is altijd geweest: ‘ben ik gered en indien ja, hoe kan ik dat aflezen?’. Bijbelse bronnen wijzen vaak naar de vruchten die de rechtvaardiging aanwijzen: vergelijk het verhaal van Abraham. Zo kan het doen van de werken van barmhartigheid ook een aanwijzing zijn voor de toegang tot het heil. Deze theologische vraag heeft niet alleen in de tijd van Jezus tot grote spanningen geleid, of in de jonge Kerk, of in de Middeleeuwen, maar ook in de tijd van het ontstaan van protestantse reformaties. Er zijn scherpe debatten omgevoerd, die hun doorwerking hebben tot in deze tijd. De auteurs zien deze vraag opgelost op in de navolging van Christus. Wij kunnen alleen maar in Christus vrucht voortbrengen en los van Hem zijn wij niets. Onze verdiensten zo we die hebben zijn de genade van Jezus. De genade van God gaat aan het doen van de werken vooraf, begeleidt ze, volgt ze, en stuurt ze naar hun doel: de ontmoeting met God. Volgens de auteurs is in de huidige tijd de theologie van de rechtvaardiging niet meer ter zake. Een barmhartig mens doet werken van barmhartigheid omdat hijzelf de barmhartigheid van de Barmhartige heeft ervaren. Al ons goede handelen begint in God via Jezus.

Vincent van der Helm, Joset van Leeuwen, Ed van de Moosdijk, Gerben Zweers, Werken van barmhartigheid. Heiligen, Bijbelse lijnen, Augustinus, Meditaties, Free Musketeers, Zoetermeer, ISBN 978-90-484-2361-3, 2012, Euro 16,95: te bestellen via www.suitbertusparochie.nl.

Meld hier eventuele onvolkomenheden